ئاى سمارت

داهێنان: ئەگەر قوتابى (گالب العلم) بێت بۆ ئەو ئەزموون و زانستە نوێیانەى ئێستا، کەواتە ئەوەى کە دێتە سەرجادەو داواى مافەکانى خۆى دەکات و داکۆکى لە دۆزە نەتەوەییەکەى خۆى دەکات و داکۆکى لەمافە سەرەتایى و پێداویستیەکانى ژیانى خۆى و هاوشێوەکانى دەکات، ئەوە قوتابى نییە یان بابڵێین ئەو مانایانە چین کەنەوەى نوآ دە توانێت هەڵگرى بێت؟
تەحسین حەمە غەریب: د.سروش قسەیەکى زۆر جوانى هەیە لەم بوارەدا، هەتا هابرماسیش قسەى لەو شێوەیە هەیە کە باشترین ئامۆژگاریم بۆ قوتابیان ئەوەیە خۆیان بەزانست پڕچەک بکەن، یانى باش ئەو زانستە نوێیانە هەرسبکەن، بگەنە ئەولەویەتى ژیانى خۆیان، بەڵام ئایا کەموکورتى و خەوشەکانى ئەو زانستە کەشف ئەکەن؟ ئایا ڕۆڵى دیکەیان لەناو کۆمەڵگەدا دەبێت؟! ئالێرەدا ئەو پرسیارەى تۆ پرسیارى دیکەى تێدا جێدەبێتەوە ئایا قوتابى لەهەمان کاتدا شتى دیکەش نییە؟ قوتابى وەک ئەوەى قوتابى سەردەمى مۆدێرنە لەهەمان کاتیشدا مرۆڤى سەردەمى نوێشە، ئالێرەدا مافى سەرەدەمى نوێشى هەیە و دەبێت قسەى سەردەمى مۆدێرنەشى لێوەربگیرێت، ئالێرەوە عەدالەتى سەردەمى مۆدێرنە ئەویش دەگرێتەوە لەبەرئەوە ڕاستە قوتابى ئیشى ئەوەیە لەگەڵ ئەو زانستانە مامەڵەبکات، بەڵام خۆ قوتابیش ڕەهەندى دیکەى هەیە وەکو هەموو مرۆڤێک لەسەردەمى نوێدا تاکگەرایى لە سەردەمى نوێدا کە تاکەکان دەتوانن بچنە سەرجادەو دەتوانن پرسیار بکەن، نەک هەر دەتوانن، بەڵکو دەبێت پرسیار بکەن، بەڵام گرفتەکە لێرەدا ئەوەیە هەمیشە ئەم شتە تێکەڵدەکەن من هەمیشە لەگەڵ ئەو گەنجانەى کەهەڵسوکەوتم لەگەڵ کردوون، پێم وتوون کە دەبێت ئێوە لەخوێندندا سەرکەوتووبن، من خۆم کردبووە نموونە یانى عەزێتى خۆمم دەکرد، هەمیشە لەزانکۆو لەخوێندندا لەیەکەمەکانبم، بەڵام دەمویست بیسەلمێنم کە ئەمە ڕێگر نییە گەر بآ ئەوەى کەمن ڕەخنەش بگرم و قسەشم هەبێت، وادەزانم ئەو شتانەى کە بە هەوڵى متەوازعانەى خۆم کردوومە بۆ نمونە یەکەم کەس بووم کەهەوڵى ئەوەمداوە بابەتى عەدالەت تێوریزە بکەم، یانى ئەو قسانەى کە لە دەوروپشت کرابوون هەمووى قسەى عام بوون لەسەر عەدالەت، لە سلێمانى لەسەردەمێکدا کە کەس نەیدەوێرا لەوبوارەدا قسە بکات من هەوڵمدا بەپشت بەستن بەتیۆرەکەى (جون راوڵز) لەعەدالەتدا، مەسەلەى عەدالەت لە وڵاتى ئێمەدا تێوراویز بکەم، لەو کاتەدا لە زانکۆش قوتابى پلەیەک بووم. جا مەبەستم ئەوەیە ئەم دوو شتە دەبێت قوتابى لەخوێندنى خۆیدا سەرکەوتوبێت و ئەمەش ڕێگر نییە لەوەى کە دەبێت قسەى دیکەشى هەبێت مەرج نییە ڕۆشنبیر بێت، ڕۆشنبیریش چونکە چەمکێکى سەردەمى نوێیە، ڕۆشنبیر ئەو کەسەیە کە بۆشاییەکانى سەردەمى نوێ دیاریدەکات، بەڵام ئایا هەموو کەسێک ئەتوانێت ئەمە بکات کەسانێکمان هەیە کە دەتوانن بۆشاییەکانى سەردەمى نوآ دیاریبکات، بەڵام کەسانێکى تر هەیە بۆشاییە دۆزراوەکان ڕاست دەکەنەوە.
داهێنان: ئایا دۆزینەوەى بۆشاییەکانى سەردەمى نوێ بە قوتابی دەکرێت؟
تەحسین حەمەغەریب: بەبۆچوونى من قوتابى ئەگەر کرا باڕۆشنبیربێت یانى بۆشاییەکانى سەردەمى نوآ بدۆزێتەوەو کەشفى شتێکى نوى بکات، ئەوە زۆر باشە، خۆ ئەگەر نەیتوانى ئەوە بکات خۆ دەبێت هەوڵى ئەوەبدات ئەو بۆشاییانەى کە ڕۆشنبیران دۆزیویانەتەوە پڕیان بکاتەوەو لەناو کۆمەڵگەدا پراکتیکیان بکات. لەبەرئەوە قوتابى بوون هەرگیز پێچەوانە نابێتەوە لەگەڵ ئەمەداو بەڵکو گونجاویشە لەگەڵیدا.
داهێنان: بە حوکمى ئەوەى قوتابیان تەمەنێکى کەمیان هەیە، ئایا دەتوانن بۆشاییەکانى سەردەمى نوێ بدۆزنەوە؟
تەحسین حەمە غەریب: سەردەمى نوآ حساب بۆ تەمەن ناکات، یانى کەسێکى حەفتا ساڵ لەگەڵ کەسێکى 20 ساڵ وەکو یەک مافیان هەیە، یەکێکى تر لە تایبەتەمەندیەکانى سەردەمى نوێ ئەوەیە کەهەموو کەس بۆى هەیە قسەى خۆى بکات، کاتێک کە عەدالەت دەگاتە ئەوجى خۆى، لاى هابرماس عەدالەت لەگەڵ قسەدا دەبێتەوە بەیەک یانى قوتابیش دەتوانێت قسەى خۆى بکات، یەکێکى تر لەتایبەتمەندیەکانى سەردەمى نوآ ئەوەیە کەهەموو شتەکان بەڕێکەوتن، قوتابیش دەتوانێت بەڕێکەوتنى لەگەڵ کۆمەڵگەو دیکەدا مامەڵەبکات، کەسیش مافى ئەوەنییە بێدەنگى بکات، چونکە ئەویش مافى ئەوەی هەیە وەک هەر مرۆڤێک کە لەم سەردەمەدا دەژیێت قسەبکات و هەموو ئەمانەش لەگەڵ ئەرکى قوتابیدا دێنەوە.
من باوەڕم بەو تیۆرییەى مستەفا مەلەکیان هەیە کەدەڵێت ڕۆشنبیر ئەو کەسەیە کەدوو ئەرکى هەیە کەیەکێکیان بریتیە لەکەشفى حەقیقەت، حەقیقەتێک کە ناڕونەو خەڵکى نایزانێت ئەم هەوڵدەدات بۆ خەڵکى ڕوونبکاتەوە، دووەم ئەرکى ئەوەیە کە ئازارەکانى مرۆڤ کەم بکاتەوە، ئەو کەسەى کە ویستى ئەم ئیشەبکات بەبۆچوونى مەلەکیان کە منیش 100% لەگەڵیدام لەم بوارەدا ئەو کەسە ڕۆشنبیرە، ئایا دەکرێت قوتابى هەڵگرى ئەم شوناسە ڕۆشنبیرییە بێت؟ هەم هەوڵى کەشفى حەقیقەت بدات و هەم لەهەوڵى کەمکردنەوەى ئازارەکانى مرۆڤدا بێت؟ بەڵآ دەکرێت وەکو زۆرێک لەڕۆشنبیرەکانى جیهان لەسەردەمى مۆدێرنەدا کە ڕۆشنبیر لەسەردەمى نوێدا بوونى هەیە کە لەتەمەنێکى کەمدا ئەمەیان کردووە، کە لە سەردەمى قوتابى بوونى خۆیاندا ئەمەیان کردووە. خۆ ئەگەر کەشفى حەقیقەتى پێناکرێت چونکە ئەمەش بەهرەیە بەس خۆ دەکرێت لەکەمکردنەوەى ئازارەکانى مرۆڤەکانى دیکەدا بەشداربن قوتابیان دەتوانن ئەمەبکەن.

داهێنان: مامۆستا بۆ بەجێهێنانى ئەم مەبەستە زۆرجار جوهدى فەردى سەرفکراوە، زۆرجاریش ڕێکخراوە پێکهێنراوە، مادام لەناو کۆمەڵگەدا زۆرێک کەموکوڕى هەیە، کەواتە ئەم ڕێکخراوانەى کە ئێستا لەناو کۆمەڵگە ئیشدەکەن لە کوێى کۆمەڵگەدا خۆیان دەبیننەوە؟ ئەو فەزایە کامەیە کە ڕێکخراوەکان دەتوانن ڕۆڵى خۆیانى تێداببیننەوە؟

تەحسین حەمە غەریب: خۆى لەڕاستیدا یەکێک لەو پارادۆکسانەى (ئیزدواجیەت) کە لەسەردەمى نوێدا بوونى هەیە، بریتیە لەم پرسیارەى جەنابت، یان ئەو مانا قوڵەى کە لەم پرسیارەدا هەیە، چونکە لەسەردەمى نوێدا وادەردەکەوێت کە تاکگەرایى زۆر زەقەو تاک ئازادى هەیە، بەڵام لەڕاستیدا کەمرۆڤ بەتێڕامانەوە باسى ئەم بابەتە دەکات دەبێت تاک لەسەردەمەکانى پێشووتردا ڕۆڵى زیاترى بووە تالەم سەردەمەدا. بۆچى؟چونکە ڕاستە لە بوارى تاکێتیدا لەسەردەمى نوێدا ئەتوانین بڵێین ئەوەى کە ناویان ناوە مافەکانى سەردەمى نوێ بۆ تاک مسۆگەرە، کاتێک کە ئەیەوێت بگوازرێتەوە لەمافى تاکێتى خۆیەوە بۆ ناو دەزگاکان یان ئەو بۆ ئەو شتەى کە فەزاى گشتیەو پەیوەندى هەیە بەکۆمەڵگەوە، ئالێرەدا گرفت بۆ تاک دروست دەبێت لە سەردەمى مۆدێرنە، ئالێرەدا ئەبێت سێهەمێک بێتە ئاراوە ئەوەى کە جەنابت ئاماژەى پێدەکات ڕێکخراو و کۆمەڵگەى مەدەنى. تاک بەتەنها لە سەردەمى نوێدا ناتوانێت ئەو جێکەوتەى هەبێت کە تاک لەسەردەمەکانى پێشوتردا بوونى هەبووە کەسێک بۆتە پێغەمبەر کۆمەڵگەیەکى دروست کردووە کەسێک کەسایەتى کاریزمى بووە کۆمەڵگەیەکى خولقاندووە، بەڵام لەسەردەمى نوێدا هەرگیز تاک ئەوەى پێناکرێت، ناتوانێت کاریگەرى خۆى لەسەر فەزاى گشتى دروست بکات تائەڵقەیەک هەیە کەلەنێوان بوونى خۆى وەک تاک و فەزاگشتیەکەدا نەیەتەبوون کەئەویش ڕێکخراوە بەبۆچوونى من ئەوە یەکێکە لەو بەڵگەنەویستانەى کەلەسەردەمى نوێداو تائێستاش دەبێت قوتابیان و خوێندکاران هەرگیز بیرلەوە نەکەنەوە، چونکە تووشى موفاجەئەو ڕەشبینیەک دەبن چونکە ئەزانن کەواقیعەکەیان بۆ ناگۆڕێت. هەر لەسەر ئەم ئەساسەشە کەزانستى کۆمەڵناسى لەدەروونناسى جیادەبێتەوە، واتە ئەو زانستانەى کەپەیوەندیان بەتاکەوە هەیە جیادەبنەوە لەزانستانەى کەپەیوەندیان بەهەموو کۆمەڵگاوە هەیە. زانستى سیاسى جیادەبێتەوە لەئەخلاق وەک ئەوەى کەدەوترێت بۆ؟ چونکە تاک بەتەنها ناتوانێت جێکەوتى خۆى و گۆڕان لەناو کۆمەڵگەدا دروست بکات تاوەکو ئەڵقەیەک دروست نەبێت، یانى ڕێسا فەردییەکان نەبنە ڕێساى گشتى  لەبەرئەوە باسم لەوەنیە ڕێکخراو هەیە گەندەڵە یان نا ئێمە دەبێت ئەوە بزانین لەڕێکخراو بێنیازین و دەکرێت بوونى نەمێنێت، چونکە لەدونیادا ئەوە مومکین نییە، چونکە ئەو فشارەى کەڕێکخراو لەسەر دەوڵەتى نوآ دەوڵەتى نەتەوە کەسیستمێکى نوێیە بۆ حوکم هەى چیە؟ کەواتە نابێت ئەو ئەڵقەیە بپەڕێنین .